Josef Koudelka là một trong những nhiếp ảnh gia nổi tiếng là một bậc thầy về ảnh trắng đen. Không chỉ do tác phẩm của ông mang một cảm quan mạnh mẽ về bố cục, hình thái, tư duy hình học mà còn chất chứa đầy tràn cảm xúc. Những bức ảnh của ông chân thực, táo bạo, và cho thấy niềm hy vọng lẫn sự lãng mạn trong cuộc sống.
Chia sẻ của Erik Kim: thoạt đầu, tôi được Bellamy Hunt, người bạn thân, giới thiệu tác phẩm của Koudelka cách đây khoảng hai năm. Tôi đã ở lại với Bellamy một tuần tại Tokyo, và đã lục lọi một số sách ảnh của anh. Tôi hỏi cuốn nào là cuốn anh ưa thích nhất, và không một giây đắn đo, Bellamy trả lời : “Exiles” (Lưu đày).
Tôi mải mê nghiền ngẫm cuốn sách, và kinh ngạc vì sự tài hoa trong các bức ảnh. Khi trở về, tôi đã nghiên cứu thêm về tác giả, và càng lúc càng bị quyến rũ hơn bởi tác phẩm của ông.
Tôi hy vọng bài viết này có thể trở thành một giới thiệu tốt đẹp về tác phẩm và cuộc đời Josef Koudelka. Ông nổi tiếng vì không nói nhiều về công việc của mình, nhưng trong quá khứ, ông có thực hiện một số phỏng vấn và đưa ra một cái nhìn sâu sắc về quá trình sáng tạo của ông và cách ông chụp ảnh trên đường phố.
1. TRẢI NGHIỆM NHỮNG CHỦ ĐỀ NHIẾP ẢNH KHÁC
Một trong những điều thú vị nhất mà tôi phát hiện về Koudelka trong khi nghiên cứu về ông, đó là việc tương tác thực sự đầu tiên của ông với các đối tượng, bắt đầu khi ông chụp ảnh cho một tạp chí sân khấu. Ông đã làm việc tại nhà hát bằng cách chụp ảnh các diễn viên – việc này cho phép ông mài giũa sắc sảo thêm kỹ thuật, sắp đặt bố cục, và phong cách đen trắng phân minh. Không chỉ có vậy, nó còn mang lại cho ông sự độc lập về tài chánh để theo đuổi niềm vui thích của mình trong nhiếp ảnh.
Vậy Koudelka như thế nào khi chụp ảnh các diễn viên trên sân khấu ? Vâng, theo Otomar Krejca (giám đốc nhà hát Tiệp Khắc nổi tiếng), ông là một bậc thầy về nắm bắt hoạt động của các diễn viễn mà không gây trở ngại cho họ. Chẳng những thế, ông còn rất tập trung khi chụp ảnh:
“Ông đã cho chúng tôi thấy một cảnh diễn khác thường : ông là một vai phụ mẫn tiệp, không gây phiền toái trong lúc diễn tập, dễ dàng lướt qua giữa các diễn viên – hay đúng hơn là các nhân vật mà họ đóng vai. Nhưng ông không trình diễn. Mải mê chăm chú vào vở diễn, ông cứ lui tới mà không gây trở ngại cho việc bố trí các nhân vật, dù có khi phải đến gần để nắm bắt một chi tiết hoặc lùi ra xa để có một tầm nhìn toàn cảnh. Ông rất tập trung vào công việc của mình”.
Đó chính là điều mà sau này Krejca ngạc nhiên khi nhìn thấy những bức ảnh Koudelka chụp các diễn viên. Ông nhận ra Koudelka không chỉ nắm bắt được động tác của các diễn viên, mà còn nắm bắt cả tâm hồn và cảm xúc của họ :
“Chúng tôi nhận ra các diễn viên, nhưng gương mặt của họ lại không phải là của chính họ; không phải là những chiếc mặt nạ vô hồn tầm thường của những bản sao sống động, nhưng là đời thực của những nhân vật mà họ đóng vai. Đây là những thời điểm đặc trưng, những khoảnh khắc đỉnh cao đã được ông trực tiếp nắm bắt, được ông ghi lại trong vở diễn, một nhạy bén với sự chuyện động trong đời sống nội tâm của các nhân vật trên sân khấu, mà qua đó, Josef đã tìm ra và nắm bắt được những điểm nhấn xúc cảm – mỗi diễn viên đều gần như phải hoàn toàn chịu trách về các khoảnh khắc mình biểu diễn – khi các đặc điểm của những nhân vật họ đóng vai, được đẽo gọt bằng một xúc cảm hữu cơ, mặc lấy diện mạo lạc quan của con người bằng xương bằng thịt”.
Do đó, bước đầu chụp ảnh trong nhà hát đã giúp ông có được sự luyện tập và các kỹ năng cần thiết để theo đuổi điều gì đó ít cần phải kiểm soát hơn : những chuyến đi với người Rôma. (Ngày nay, từ ngữ “Gypsy” không đúng về mặt chính trị, nhưng tại thời điểm trong bài viết, tôi muốn dùng chữ “Gypsy” để ám chỉ những người Rôma cho dễ hiểu hơn).
Từ năm 1963-1970 Koudelka đã bắt đầu đi du lịch và viết tài liệu về các chuyến đi của người Gypsy. Ông thường ngủ bên ngoài, ăn rất ít, nhưng đã xây dựng được một kết nối bền vững và thân thiết với họ.
Vậy, Koudelka đã áp dụng kinh nghiệm chụp ảnh sân khấu của mình như thế nào khi đến chụp ảnh những người Gypsy ? Đúng, trong một khảo luận do mình viết, Michel Frizot (sử gia người Pháp về nhiếp ảnh) giải thích những so sánh :
“Nếu chúng ta quan tâm đến niên biểu, thì Koudelka bắt đầu bằng việc chụp ảnh tại nhà hát; chính nhà hát đã đặt máy ảnh giữa ông và thế giới, dạy ông biết đi lang thang để nắm bắt được những gì có thể là một góc cạnh đầy ý nghĩa, tìm ra ý nghĩa trong một khung cảnh. Không còn gì phải nghi ngờ, Nhà hát đã mang lại sự rèn luyện qua tiền cảnh/hậu cảnh, những chùm ánh sáng, những biểu cảm trên gương mặt, những khoảnh khắc tương tác.”
Rút ra bài học 1:
- Đừng cho rằng đường phố chỉ là nơi bạn có thể cải thiện kỹ năng chụp ảnh của mình. Thực ra, tôi nghĩ những lĩnh vực khác ngoài chụp ảnh đường phố mới có thể giúp bạn chụp ảnh đường phố cách tốt nhất.
- Ví dụ, bạn có thể là một người chụp ảnh đám cưới. Một trong những điều quan trọng nhất mà tôi nghĩ một người chụp ảnh đám cưới phải làm là nắm bắt được “khoảnh khắc quyết định”. Bạn không thể bỏ lỡ “nụ hôn”. Chẳng những thế, bạn còn phải tương tác tốt với người khác nữa.
- Tôi nghĩ điều tương tự cũng được áp dụng trong chụp ảnh đường phố – bạn muốn giỏi trong việc nắm bắt những khoảnh khắc chính xác và tương tác tốt với người khác trên các đường phố, thì cũng phải vậy.
- Việc này cũng áp dụng cho nhiều lĩnh vực khác trong nhiếp ảnh.
- Bạn đang chụp phong cảnh ư ? Nếu thế thì rõ ràng hậu cảnh nền rất quan trọng với bạn. Hãy áp dụng nó vào việc chụp ảnh đường phố.
- Nếu là người chụp cận cảnh, thì có thể bạn quan tâm đến việc nắm bắt các chi tiết. Hãy thử làm như vậy đi, nhưng là hướng ống kính của bạn sang chụp người.
- Đừng cảm thấy gò bó khi chỉ chụp ảnh đường phố.
2. HÃY ĐỂ CHO NHỮNG BỨC ẢNH CỦA BẠN NÓI CHUYỆN
Tôi nghĩ một trong những điều tốt nhất đối với nhiếp ảnh chính là tính dân chủ đằng sau nó. Tôi cho rằng các bức ảnh càng thú vị hơn khi chúng được bỏ ngỏ để người xem có thể tạo nên cho mình một câu chuyện nhỏ về một bức ảnh.
Trong một cuộc phỏng vấn, Koudelka nói như sau về cách mà ông không thích nói về các bức ảnh của mình, ông thích chụp ảnh hơn là nói.
“Tôi đã cố gắng để trở nên một nhiếp ảnh gia. Tôi không biết nói thế nào. Tôi không thích nói. Nếu có gì để tôi nói, thì có lẽ có thể tìm thấy trong các bức ảnh tôi chụp đấy. Tôi không quan tâm đến việc giải thích mọi chuyện bằng cách nói “tại sao” và “thế nào”.
Koudelka cũng ghét việc đưa chú thích và mô tả vào các bức ảnh của ông (ngoài việc đưa thêm địa điểm hoặc ngày tháng đơn giản). Đúng ra là ông tin vào ý tưởng của người khác khi họ giải thích ý nghĩa bức ảnh của ông hơn :
“Tôi để người khác nói lên ý nghĩa của chúng. Các bạn biết ảnh của tôi, các bạn công bố chúng, triển lãm chúng, và như vậy các bạn có thể nói chúng có ý nghĩa hay không.”
Rút ra bài học 2:
- Tôi thường thấy, khi những người chụp ảnh phải tốn quá nhiều “giải thích” cho các bức ảnh của họ, bởi vì ảnh chụp không gây nhiều chú ý nếu không có một giải thích.
- Tôi cho rằng có một số bức ảnh không cần phải giải thích (về chính trị, chiến tranh, sự kiện hoặc ảnh tư liệu). Tuy nhiên, vẻ đẹp của chụp ảnh đường phố nghĩa là chúng ta không bị hạn chế bởi một lượng lớn những tiêu chuẩn về “tính khách quan”.
- Từ đó, tôi nghĩ rằng những bức ảnh đường phố của chúng ta phải càng chủ quan và riêng tư chừng nào tốt chừng đó. Không chỉ vậy, mà còn làm cho ảnh của chúng ta thêm thú vị, để chúng gây thắc mắc thì thường là hay hơn. Nó làm cho ảnh của chúng ta được hiểu cách nào tùy thích, và khiến cho người xem phải tham gia vào các bức ảnh rồi tạo ra những chuyện vui về những gì họ nghĩ đang xảy ra trong khung hình.
3. SỬ DỤNG ỐNG KÍNH KHÁC NHAU CHO NHỮNG DỰ ÁN ẢNH KHÁC NHAU
Gypsies, một trong những dự án ảnh của Koudelka tôi ưa thích nhất, được chụp bằng ống kính góc rộng 25mm. Tôi cho rằng điều mang tính quyết định chính là việc ông đã dùng ống kính góc rộng, bởi lẽ hầu hết những bức ảnh của ông đều được chụp trong nhà, trong những hoàn cảnh hết sức gò bó. Do đó, nếu không sử dụng ống kính góc rộng, hẳn là ông đã không thể đưa ra một cảm giác về vị trí cho các bức ảnh của ông và bối cảnh chụp.
Khi được tạp chí Vogue phỏng vấn, Koudelka mở rộng tầm quan trọng của việc sử dụng ống kính góc rộng cho kế hoạch “Gypsy” của mình, và cách mà việc đó ảnh hưởng tới quan điểm của ông :
“Dự án ảnh“Gypsies” là một sản phẩm của ống kính góc rộng. Tôi may mắn mua được chúng, từ một bà góa đang bán hết mọi thứ. Việc đó đã thay đổi quan điểm của tôi.”
Ông đưa ra một thí dụ về một bức ảnh trong cuốn sách, mà sẽ không thể thành công nếu không có ống kính góc rộng (hình bé gái giữa đám người):
“Thật hoàn hảo đối với bức ảnh này, chẳng hạn. Đó là một khoảng không gian hẹp. Không lớn hơn chỗ này lắm (đưa tay chi vào chỗ hẹp). Tôi đang ngồi ở đó, với những người kia ngồi chung quanh – khi chụp, tôi chỉ chĩa ống kính vào một người. Vậy mà ở đây, tất cả đều có mặt trong bức ảnh”.
Koudelka còn chia sẻ những bức ảnh khác không thể chụp được nếu không có ống kính góc rộng.
“Hoặc, hãy nhìn những bức ảnh này xem, bạn chỉ có thể chụp được chúng bằng ống kính góc rộng mà thôi”
Thế nhưng, khi Koudelka rời Tiệp Khắc, ông nhận ra cần phải chuyển đổi tiêu cự ống kính cho phù hợp hơn với chủ đề của mình. Ông không còn chụp trong những chỗ chật hẹp nữa. Ông bắt đầu thao tác ở những chỗ thoáng rộng ngoài trời và bắt đầu chụp bằng các loại ống kính 35mm và 50mm.
Không chỉ vậy, ông còn nhận ra là ông muốn chuyển đổi phong cách và và cách tiếp cận của mình:
“Khi rời Tiệp Khắc, tôi trải nghiệm được hai sự thay đổi :
- Thay đổi đầu tiên là tình hình đã không như trước nữa. Tôi không cần ống kính góc rộng. và tôi đã hiểu kỹ thuật rất tốt, tôi tự mình làm lại, và tôi không quan tâm đến việc kể về mình, tôi muốn thay đổi. Tôi đã sử dụng ống kính Leica 50mm / 35mm.
- Thay đổi thứ hai, đó là tôi đã bắt đầu đi du lịch thế giới. Tôi có thể làm đươc và đã có một cái nhìn về thế giới.”
Rút ra bài học 3:
- Tôi thích dùng ống kính góc rộng vào việc chụp ảnh đường phố hơn, do cảm thấy chúng thân thiết hơn nhiều. Khi nhìn vào những bức ảnh của Koudelko trong công trình “Gypsies” của ông, tôi cảm thấy như mình đang cùng nhay múa, ăn uống với họ và cùng với họ trải nghiệm cuộc sống.
- Tuy nhiên, cũng quan trọng khi ghi nhận rằng một số ống kính có xu hướng trở nên tốt hơn trong các tình huống khác nhau. Chẳng hạn, bạn sẽ không mang theo một ống kính mắt cá đến một trận bóng chày nếu muốn thu cả các cầu thủ ngoài khu vực.
- Koudelka đã nghiệm ra rằng sau dự án Gypsy của mình, ông cần thứ gì đó không rộng như thế- và chuyển sang một ống kính 35mm và 50mm cho các chuyến đi của ông.
- Vậy, nếu bạn đang làm việc với một dự án nào đó có những vùng hẹp, thì bạn có thể dùng một ống kính góc rộng là tốt nhất. Tôi thấy rằng ống kính góc rộng hoạt động hiệu quả hơn cả trong các thành phố đông dân có những vỉa hè nhỏ. Tuy nhiên, nếu có thêm không gian, hoặc chụp ảnh trong một vùng nông thôn- có thể việc sử dụng một ống kính tiêu chuẩn như 35mm hoặc 50mm là thích hợp hơn.
4. HÃY ĐỂ CHO NHỮNG BỨC ẢNH CỦA BẠN ĐƯỢC ĐẬM ĐÀ DÀI LÂU
Koudelka nổi tiếng nhất nhờ bốn công trình : Gypsies, Cuộc xâm lược Prague, Lưu đày, và Hỗn Loạn. (Gypsies, The Prague Invasion, Exiles, and Chaos).
Koudelka đã chụp ảnh từ lúc mới bước vào tuổi hai mươi, và bây giờ ông đã 75 tuổi. Nếu chia đều số năm ấy cho bốn dự án ảnh của ông, thì bình quân, mỗi công trình đã lấy mất của ông khoảng 15 năm.
Koudelka cũng chụp rất nhiều. Vậy bằng cách nào ông có thể rèn luyện đủ để biên tập công trình của mình và hoàn toàn nghiêm khắc với bản thân ?
Đúng là một trong những cách làm việc của ông chính là in các bức ảnh thành những bản in nhỏ, treo lên vách, nhìn và so sánh rất lâu trước khi quyết định giữ lại, vứt bỏ, hoặc bố trí chúng trong một cuốn sách/một cuộc triển lãm :
“Tôi quyết định bày hết ra những bức ảnh của mình, các bản in không nhiều nhặn gì. Tôi thường làm việc với các bản in nhỏ. Tôi hay nhìn vào chúng, và nhìn rất lâu. Tôi treo chúng lên vách và so sánh, xác định chọn lựa của mình.”
Koudelka, giống như nhiều người chúng ta, không chắc chắn đâu là những bức ảnh “đẹp nhất” của mình. Do đó, một việc mà ông cũng làm là in ra những bức ảnh “khả dĩ” của mình, đồng thời xác định rõ ràng hơn những bức ảnh đạt đến mức độ nào.
Rút ra bài học 4:
- Người chụp ảnh thực sự có xu hướng rất dở trong việc chỉnh sửa tác phẩm của mình. Tại sao? Bởi vì chúng ta gắn bó một cách cảm tính với các bức ảnh (điều này có thể không tốt lắm). Nhưng còn bởi vì câu chuyện đằng sau bức ảnh có thể đáng nhớ đối với chúng ta, nên chúng ta muốn giữ lại. Tuy nhiên, vào cuối ngày, chúng ta cần phải nghiêm khắc với bản thân và hãy nghĩ liệu các bức ảnh của chúng ta còn là chúng nữa hay không (mà không cần câu chuyện đánh bóng nào chống lưng cho chúng).
- Bản thân tôi có một thời gian rất khó khăn trong việc biên tập công trình riêng của mình. Nhưng nếu có một điều tôi học được từ Koudelka, thì đó là tầm quan trọng của việc để cho các bức ảnh của bạn nằm yên một thời gian, và để chúng được đậm đà như một miếng thịt được ướp nướng ngon lành hoặc như rượu rất lâu năm.
- Tôi cho rằng việc bắt đầu chụp ảnh bằng phim đã giúp tôi trong việc tự biên tập. Sao lại vậy ? Thế này nhé, trước hết, tôi không xử lý các bức ảnh của mình ít nhất là trong vòng một hoặc hai tháng sau khi chụp. Do đó, tôi quên phần lớn các bức ảnh mình đã chụp – vì thế, khi thực hiện biên tập sơ bộ, thì giống như đang biên tập những bức ảnh của ai đó khác (chứ không phải của tôi).
- Một việc khác mà tôi làm, đó là chờ một thời gian lâu rồi mới tải bất cứ bức ảnh nào của mình lên internet. Tôi mang theo ảnh đã được chép vào Ipad và luôn mở cho các bạn bè và những nhiếp ảnh gia mà tôi tin tưởng để họ xem. Tôi yêu cầu họ cứ đưa ra các ý kiến phê bình, và “mổ xẻ” tác phẩm của tôi. Sau đó họ giúp tôi biên tập các bức ảnh, đưa ra nhiều gợi ý, thậm chí còn có cả ý tưởng về kế hoạch nữa.
- Bất cứ khi nào tải các bức ảnh lên mạng, tôi đều chờ ít nhất sáu tháng đến một năm, trước khi có thể thực sự chắc chắn là chúng “đạt”. Và đó là một sự kết hợp giữa việc tự chỉnh sửa và những phản hồi bạn bè/đồng nghiệp. Riêng tôi nghĩ rằng thật không thể biên tập công trình của mình 100% trung thực được, bởi vì, cách này hay cách khác, người ta luôn đầy cảm tính với những bức ảnh tự tay mình chụp.
- Nếu bạn chụp bằng kỹ thuật số, thì ở đây có một số mẹo để tự biên tập tốt hơn. Một vài mẹo này cũng có hiệu quả với chụp bằng phim :
- Đừng nóng vội
- Đừng tải trực tiếp các bức ảnh vào máy tính sau một ngày chụp. Tốt hơn nên để chúng được tích lũy ít nhất là một tuần
- Khi nhập các bức ảnh vào máy tính, hãy biên tập sơ bộ và tạo một thư mục “có thể” cho những bức chụp tốt có thể có được
- In ra các bản nhỏ 4×6, sau đó đính chúng lên tường rồi bắt đầu gỡ dần những tấm không thích.
- Mang những tấm 4×6 theo (hoặc nạp vào iPad) và chia sẻ với các đồng nghiệp chụp ảnh đường phố (gặp trực tiếp) và yêu cầu họ cứ thẳng thắn phê bình và giúp bạn biên tập công trình của mình
- Đưa ra quyết định cuối cùng để tải lên mạng những bức ảnh tốt nhất, để cho mọi người xem.
5. GIỮ NGUYÊN VẸN SỨC SÁNG TẠO
Một trong những điều tôi đã đề cập ở trước, đó là Koudelka thực sự tuyệt vời khi ông bất chấp tuổi tác, vẫn tiếp tục chụp ảnh và tự thử thách chính mình.
Ông giải thích niềm đam mê cháy bỏng tiếp tục chụp ảnh của ông :
“Nhiều nhiếp ảnh gia như Robert Frank và Cartier Bresson đã thôi không chụp ảnh sau 70 tuổi, bởi vì họ cảm thấy chẳng còn gì để nói nữa. Riêng tôi, tôi vẫn tỉnh táo và muốn đi để chụp được nhiều hình hơn bao giờ hết. Nhưng tôi có thể thấy rằng một số thể loại nhiếp ảnh đã đến hồi kết thúc vì không còn chủ đề. Từ 1961 đến 1966 tôi đã chụp ảnh những