Tôi thật sự là ai? Bạn từng tự hỏi như thế không? – Thông thường thì tôi có thể nói tôi là tuanlionsg. Thế nhưng tuanlionsg chỉ là cái tên như vô số cái tên trong nhân gian. Cái tên ấy gồm một số ký tự được nhận biết trong ngôn ngữ. Nhưng tự thân những ký hiệu ấy chẳng là gì nếu không chứa một nội dung hay ý nghĩa bên trong nó, bằng không chỉ là cái tên với những ký tự vô hồn mà thôi. Cái tôi không chỉ là cái tên, nó lại là một con người ẩn sau cái tên ấy. Đâu là cái tôi đứng đàng sau cái tên của tôi? 

Tìm kiếm cái tôi.

Tôi thật sự là ai? – Câu hỏi ít khi được đặt ra. Giả như suốt đời bạn không một lần nhận ra cái tôi của chính mình, cái tôi mà bạn dự định trở thành, thì có thể đó là một bi kịch. Cái tôi được nhận diện giúp bạn sống một đời sống giá trị của bản thân, thống nhất. Bạn được sinh ra, lớn lên, đến trường, làm việc, kết hôn, con cái, sự nghiệp và công danh ở đời, nhưng bạn không bao giờ tồn tại như là một bản ngã. Việc không một lần khám phá cái tôi của mình là đã đánh mất cơ hội sống như một bản ngã. Cuộc sống có nhiều thứ hấp dẫn lôi cuốn khiến bạn khó có thời gian dừng lại mọi thứ, để tự chất vấn với câu hỏi này. Tôi thật sự là ai? May mắn thay, trong cuộc sống, tại một khoảnh khắc nào đó bất chợt, câu hỏi này xuất hiện, chất vấn bạn, buộc bạn phải suy nghĩ. Các khoảnh khắc bất chợt ấy, có thể là:

• Thứ nhất, khi đứng trước một quyết định quan trọng trong cuộc sống, bạn phải suy nghĩ chọn một hướng đi căn bản hoặc ý nghĩa cho đời mình. Chẳng hạn như quyết định về nghề nghiệp. Chọn nghề gì, bốn phận trách nhiệm với đời sống của mình ra sao. Hay có thể là quyết định về hôn nhân. Nên hay không kết hôn? Bây giờ hay khi nào? Với người này hay cần tìm hiểu thêm? Rất nhiều mốc quan trọng khác trong cuộc sống đòi bạn suy nghĩ nhiều, nhận thức rõ, tự do đưa ra chọn lựa, quyết định với trách nhiệm. Chính những khoảnh khắc đó, bạn đã đối diện với một nhu cầu quyết định một hướng đi căn bản hay ý nghĩa cho cả cuộc đời của mình. Có nghĩa là bạn phải khám phá hay quyết định: “tôi là ai?” 
  
• Thứ hai, khi đứng trước một sự bó buộc phải làm điều bạn không muốn, bạn phải khẳng định thực sự bạn là ai. Chẳng hạn như cha mẹ bạn, bạn bè của bạn, hay ông bà chủ của bạn ép buộc bạn phải làm một việc nào đó mà chính bạn không cảm thấy thoải mái để làm. Khoảnh khắc đó là “khoảnh khắc của sự thật” – qua việc bạn chọn lựa quyết định – bạn khẳng định “tôi là ai”. Rất nhiều khoảnh khắc của sự thật đó, thể hiện một năng lực bộc lộ cái tôi của tôi, những nguyên tắc cá nhân làm cho tôi là người mà tôi thực sự là.
  
• Thứ ba, đứng trước một thất vọng trong đời sống của mình, bạn có thể có một kinh nghiệm của sự thất bại nào đó. Đó có thể là một tình bằng hữu quan trọng, đời sống hôn nhân đổ vỡ, chán ngán một định hướng công việc với những mối quan hệ bất toàn. Khoảnh khắc “khủng hoảng” đó dẫn bạn đến chỗ tự hỏi về đời sống của mình. Tôi phải sống làm sao trong tình huống như vậy? Đâu là “con đường của tôi” để mà đi? Tôi sẽ đi về đâu? Những chất vấn nghiêm túc ấy, chính là một cách tìm thấy cái tôi của bản thân mình.
  
• Thứ tư, trước khoảnh khắc của những cơn bệnh nghiêm trọng, có nhiều trường hợp là cận kề cái chết, làm cho tôi suy nghĩ nghiêm túc về chính mình. Đâu là tất cả của cuộc đời tôi? Tại sao tôi được sinh ra ở trần gian khổ đau này? Mọi thứ trải qua trong đời có ý nghĩa gì không? Tôi thật sự là ai? 

Đó chỉ là những trường hợp thông dụng, những khủng hoảng tạo ra sự chất vấn về chính mình, khá mạnh mẽ. Ở những khoảnh khắc đó, câu hỏi tôi là ai thật sự quan trọng, bởi vì nó cho tôi ý thức rõ hơn “tôi là ai”. Tôi phải khám phá cái tôi của chính mình. 

Người khác không biết tôi?

Ở trên là chính mình tự chất vấn bản thân mình về cái “tôi” – tôi là ai? Còn có một kinh nghiệm khác nữa, mà chúng ta ai cũng có trong đời sống, đó là người khác không biết chúng ta thực sự là ai. Điều đó không loại trừ cả những người đang làm việc cùng hoặc cả những người đang sống với chúng ta. 

• Người khác có thể thấy tôi và nhận biết tôi từ việc quan sát bên ngoài. Cái biết đó bỏ sót điều tôi đang hy vọng thực hiện, điều tôi đang hy vọng trở nên trong đời sống tôi. Những điều tôi hy vọng, dự phóng, ước mơ ấy lại rất là “tôi”. Chúng tạo nên phần lớn cá tính của tôi. 

• Người khác có thể nhận biết tôi rất nhiều bên ngoài, nhưng bỏ sót một khía cạnh khác quan trọng là thái độ căn bản của tôi trong đời sống. Họ không ý thức về điều mà tôi “thực sự cảm nhận” về một tình huống mà tôi đang đối diện. Khi họ bỏ sót thái độ của tôi trong tình huống đó, họ đã không gặp cái “tôi” đích thực, với tất cả tính cá biệt chỉ thấy được trong cảm xúc sâu xa mà tôi đang có.

• Người khác có thể đã bỏ sót khía cạnh khác của cái tôi là tôi, đó là cảm nhận sâu xa rằng đời sống của tôi thực sự rất quan trọng. Tôi là tôi duy nhất trong nhân loại. Không có ai giống tôi trước đây và cả sau này. Kết quả cuộc đời tôi là kết quả vĩnh viễn. Có thể tôi mơ hồ về sự quý giá có tính chất cá biệt này, nhưng nó luôn có đó trong ý thức của tôi. Đó là một bản ngã, nghĩa là có ý thức về sự quý giá của chính mình. 

• Người khác có thể không biết một khía cạnh cá biệt khác nữa, đó là tình yêu. Sự hiện diện của tôi cắm rễ trong tình yêu huyết tộc, cha mẹ, gia đình, họ hàng và được nuôi dưỡng trong tình mến của bạn hữu và cộng đồng. Và hơn nữa, tình yêu vào một Đấng nào đó trong niềm tin của tôi nếu có. Nếu ai đó gặp tôi lần đầu, họ có thể không ý thức về tình yêu đó bởi nó không rõ ràng. Họ đã bỏ qua sự lớn lao của “cái tôi” đang là.

“Người khác không biết tôi” có thể đó là không ý thức về những mục đích và ước mơ của tôi, không hiểu thái độ căn bản của tôi về cuộc sống, không biết về sự quý giá của đời tôi, về kinh nghiệm nền tảng của tình yêu đã có của tôi. Khi không ý thức về những tính chất cá biệt của “chính tôi” ấy, họ đã không ý thức về “tôi”.

Tôi muốn nói với bạn về “tôi”

Sự thân tình, đó là một kinh nghiệm rất đặc biệt trong đời sống con người, kinh nghiệm của sự chia sẻ bản thân với người khác. Sự thân tình không thường xảy ra với tất cả, nó chỉ xảy ra trong dịp đặc biệt, với bạn thân. Khi đó, tôi trở nên gần gũi với một ai đó, tôi tỏ ra thân tình với ai đó, và điều tôi làm đó chính là chia sẻ về cái tôi của tôi.

• Sự thân tình đó, không phải là thông tin về trọng lượng, chỉ số thông minh, tài năng, tuổi tác, sức khoẻ, màu tóc, nơi ăn chốn ở … Những phẩm tính khách quan ấy, chỉ là sự nối kết bên ngoài. Cái tôi của tôi không được tìm thấy trong tuổi tác hay sức khoẻ, hay những phẩm tính liệt kê kia, trừ khi chúng có ý nghĩa với tôi và những gì tôi cảm nhận về chúng. 
  
• Sự thân tình đó, có thể là chia sẻ về quá khứ của tôi. Tôi cố gắng kể cho bạn tôi những mốc quan trọng đã xảy ra trong quá khứ đời tôi, những biến cố đã ấn dấu vết lâu dài trong tôi. Tôi sẽ nói về những thất bại lẫn thành công, những phiền buồn lẫn niềm vui trong đó. Bằng cách nào đó, tôi hiện tại có sự liên kết với biến cố quá khứ và đang tiếp tục để lại tác động nào đó trên đời sống tôi.
  
• Sự thân tình đó, có thể là tỏ bày về những liên hệ quan trọng của đời tôi. Tôi sẽ nói về gia đình, cha mẹ, anh chị em, họ hàng thân thích đã có ý nghĩa thế nào với tôi. Tôi có thể kể về những người bạn khác của tôi, đâu là những mối liên hệ có ý nghĩa với tôi. Khi làm điều đó, tôi đang nói về cái tôi của tôi.
  
• Sự thân tình đó, có thể lại là sự chia sẻ về tương lai của tôi, những dự phóng và hy vọng. Tôi nói về định hướng nghề nghiệp, ý tưởng kết hôn, gia đình, mơ ước cho bản thân. Những hy vọng ấy đã mang lại cho tôi một ý nghĩa đặc thù. Chia sẻ về tương lai của tôi, là tôi chia sẻ chính bản thân tôi.
  

Sự thân tình đó, dĩ nhiên tôi cũng chia sẻ về những cảm xúc sâu xa của tôi. Tôi sẽ nói với bạn về hạnh phúc và nỗi buồn của tôi, nỗi sợ hãi và sự sung sướng của tôi, những âu lo và cả sự thoả mãn của tôi. Tôi không quan tâm tới những xúc cảm hời hợt chóng qua. Tôi nhấn mạnh những cảm xúc căn bản đã làm cho tôi thực sự là “tôi”.

Điều tôi dự định trở nên 

Tôi ăn, ngủ, làm việc, chơi, đôi khi chẳng cái nào thể hiện đến tôi như một bản ngã. Cái tôi cần vượt lên trên chính mình, vượt lên trên những nhu cầu cá nhân ấy, tìm kiếm một điều gì đó mới mẻ hơn để sống, thì tính chất cá vị mới được mở rộng. Tôi đang là sẽ được thể hiện rõ hơn với cuộc sống hướng đến cái tôi sẽ là. Cái tôi là điều được dự định để là, vươn tới để là hơn là đang là. Cái tôi để là ấy là một sự “vươn tới”. Có một cách thể hiện cái tôi là đặt câu hỏi “đâu là điều tôi dự định trở nên?”

• Đó là sự vươn tới trong những dấn thân của tôi. Chẳng hạn như gắn bó vào trong nghề, vào trong tình bạn hữu, vào trong mục tiêu tôi nuôi dưỡng. Khi tôi nói về những dấn thân ấy, là tôi mô tả chính mình. Đó là sự vượt tới để đạt được điều gì đó.
  
• Đó là sự vươn tới để đạt được một điều gì đó, với nỗ lực đạt tới mục tiêu của mình. Những mục tiêu đó chính là những điều xác định sự hiện hữu của tôi. Chẳng hạn tôi tìm kiếm một thành công nào đó, tự nhiên tội trở nên một mẫu người khác với mẫu người khi tôi tìm kiếm một điều khác.
  
• Đó là sự vươn tới với những mối quan tâm quan trọng trong đời sống tôi. Đó là những giá trị về giáo dục, gia đình, quốc gia, công bằng, chân thành, thấu cảm. Tôi sống như một người quan tâm cho chúng và với ý nghĩa rất thật với chúng, khi ấy chúng làm cho tôi là tôi. 

Đâu là điều tôi dự định trở nên? Đặt câu hỏi đó với chính mình, giúp tôi khám phá những mối quan tâm, những dấn thân, những mục tiêu mà tôi vươn tới. Những thứ đó giúp tôi khám phá ra tôi đích thực là ai. Còn những chuyện ăn, ngủ, chơi chỉ là điều tôi làm và chúng không phải là điều tôi dự định trở nên. Chúng không làm cho tôi là tôi. 

Cái tôi bắt đầu có từ lúc nào?

Lọt lòng mẹ, là giây phút khởi đầu cho một cái tôi xuất hiện. Nhưng cái tôi lại không được đồng hoá với cơ thể con người. Cơ thể con người ở đoạn thụ thai và lọt lòng mẹ thì không tự ý thức. Sẽ sai lầm khi khẳng định sự hiện diện của cái tôi không có một sự tự ý thức nào. Tính chất cá vị của con người là mối liên hệ của cá nhân với cá nhân khác. Mà đứa trẻ sơ sinh thì không có khả năng liên hệ ấy. Làm sao khẳng định sự hiện diện của cái tôi khi ấy! Vậy thì khi nào thì tôi bắt đầu là tôi? Đây cũng là một câu hỏi giúp ta biết về tính cá vị của mình. 

Cái tôi bắt đầu khi có một sự tự ý thức, ý thức về chính mình như là “tôi”. Cá nhân đó nhận ra mình là một hữu thể duy nhất, chịu trách nhiệm cho đời sống mình và có con đường riêng biệt trong đời sống được chọn. Trước khoảnh khắc này, tôi chẳng là ai cả. Sự tự ý thức này phát triển từ từ và hình thành một cái tôi đầy đủ, với cái khởi đầu của cái tôi như vậy. 

Nhưng, có nhiều thứ ý thức lắm, cái nào là cái cấu thành cái tôi? Tôi ý thức về tôi trong việc giữ khoảng cách với người khác, phân biệt cảm xúc khác với người khác, thể hiện sự khác biệt với người khác. Tôi ý thức về tôi với việc chịu trách nhiệm trong đời sống, trong việc dấn thân, trong công việc cá nhân. Tôi ý thức về mình trong việc tạo ra những mối liên hệ, với mọi thứ, với người, với thế giới siêu nhiên.

Có một câu nói về tính chất cá vị của cái tôi, “anh chẳng là gì cả cho đến khi có người yêu anh”. Theo đó, tính chất cá vị của một đứa bé cắm rễ trong tình yêu mà gia đình dành cho nó. Mọi người đối xử với nó như một cá nhân thực thụ, tặng cho nó cái tên. Dẫu cho nó chưa thể đáp trả đầy đủ như một cá nhân trưởng thành với tình yêu ấy, nó cũng có khởi đầu của một tính chất cá vị rồi. Có một tình yêu ngàn đời nào đó đã dành sẵn cho bạn không? Bạn như đã được dành cho một tình yêu, trở nên “một ai đó” trong tình yêu ấy.

Còn một ý nữa, tính chất cá vị ấy, không là kết quả có được với tính cá nhân. Tôi trở nên tôi qua việc dấn thân vào trong một xã hội nhất định. Tôi sống với và sống trong. Sống với người khác, sống trong xã hội. Thực tế thì sự dấn thân ấy chẳng thể là sự dấn thân hoàn toàn. Nó là một hành trình trở thành, cá vị tôi trong cái toàn thể. Tính chất cá vị của con người là điều gì đó trong tương lai, một tình trạng trở nên, ngay bây giờ tôi vẫn “đang tìm kiếm cái tôi của tôi”, qua chính cuộc đời của mình. 

Tạm kết

Những nghĩ suy gợi ý này, chỉ cho chúng ta thấy rằng cái tôi khá phức tạp. Sẽ còn những nghĩ suy tiếp theo, chẳng hạn như, vậy thì cái tôi là gì, con đường nào không trở nên cái tôi. Dừng ở đây, bạn có thể tự hỏi, đâu là điều người khác không biết về bạn; bạn kể cho bạn hữu của mình điều gì khi bạn muốn chia sẻ; đâu là điều bạn dự định trở nên; khi nào thì bạn bắt đầu là chính mình.

tuanlionsg 7/2022